Құқықтық мемлекеттің тірегі – Заң. Мемлекетте татулық пен тыныштық орнауы үшін барлық азаматтар заңға бағынуы, заң талаптарын сақтауы керек.
Өкінішке орай, «қылмыстың өтеуі – жаза» екенін білсе де, заңбұзушылыққа баратын жандардың арамызда бар екені жасырын емес. Олардың қателігін ұғындыру, қайта тәрбиелеу, қатарға қосылуына жағдай жасау мақсатында елімізде атқарылып жатқан шаралар ауқымды.
Ең алдымен біздің заңдарымыздың өзі ізгілікке құрылғанын айта кеткеніміз орынды. Біз «Иілген басты қылыш кеспес», «Адасқанның айыбы жоқ, қайта үйірін тапқан соң» деген қағидамен өмір сүрген бабалар дәстүрінен айныған емеспіз.
Өркениетті елдер өлшеміне сай өлім жазасынан саналы түрде бас тартқан елміз! Бұл қадам Қазақстанның қатігездікке, қаталдыққа қарсы екенін ұқтырады.
Сотталғандарға рақымшылық жасап, қалыпты өмірге оралуына қамқорлық танытуы- мен де ерекшеленеді.
Ал осы мүмкіндікті сотталған, жеңіл жаза алған азаматтардың бәрі бірдей пайдалана алып отыр ма? Мемлекет тарапынан жасалған қамқорлықты олар түсініп, бостандықтың қадірін сезіне алып жүр ме? Бүгінгі күннің басты мәселесі осында!
Жалпы шалыс басу, жазалы болу – қайта өмір бастауға, түзелуге кедергі емес. Өз ортасына оралып, өмірін таза парақтан бастағысы келгендерге елімізде мүмкіндік мол.
Өкініштісі сол, осы қамқорлықты түсініп, қателіктен сабақ алуға ұмтылмайтындар көп.
Тек 2024 жылдың өзінде өңірде 1806 адам сотты болған. Жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты 629 адамға бас бостандығынан айыру, 591 тұлғаға бас бостандығынан шектеу түріндегі жаза қолданылған, 52 адам шартты түрде сотталса, 362-сіне айыппұл салынып, 171 тұлға қоғамдық жұмысқа тартылған.
Соның ішінде бас бостандығынан шектеу жазасы қолданылғандар мен шартты түрде сотталғандардың 168-і қайта қылмыс немесе бірнеше қайтара қасақана әкімшілік құқық бұзушылық жасап көзге түскен екен.
150 адамның жазасы бас бостандығынан шектеуден қайта бас бостандығынан айыруға ауыстырылған. Бостандықтың қадірін түсінбеуге бұдан артық қандай мысал керек?!
Сондай-ақ былтыр облыстағы пробациялық есепте тұрғандардың 96-сы қайта қылмыс жасаса, биылғы жылдың екі айында 9 азамат қайта қылмыс жасаған. Қайта қылмыс жасағандардың барлығы жұмыссыз екенін де ескергеніміз жөн.
Темір торда өмірін өткізгеннен гөрі, жазасын өтеушілерге белгіленген арнайы талаптарды сақтау әлдеқайда тиімді. Қалай болғанда да жақындардың ортасында, өз үйінде, отбасының қолдауын сезіне отырып жазаны өтеген жеңіл емес пе? Әрі бостандықтың берілуі сүйікті жұмысыңмен айналысып, табыс табуыңа да кедергі келтірмейді. Тек осыны пробациялық бақылауға алынғандар ұғынса жақсы.
Осындай жағдайлармен бетпе-бет келген соң прокуратура сотталушыларға қатаң жаза тағайындауды сұрайды. Неге? Себебі, түзелмейтін азамат ортасын құртады. Мұндай жандардың жастарға тигізер теріс ықпалы да зор. Ең қиыны, бостандықтың мәнін ұқпаған осындай жандардың кесірінен абайсызда қателік жасаған, білместікпен жаза басқан жандар қатаң жауапқа тартылып жатады. «Бірдің кесірі мыңға тиеді» деген осы.
Пробациялық бақылауда тұрғанына қарамастан алдыңғы қылмыстарын қайта жасап, алаяқтық, ұрлық, есірткі заттарын сату секілді жаман әдеттерінен арылмаған құқық бұзушылар баршылық. Осының өзі бабаларымыздың «Қисықты тез түзейді, бүкірді тек көр түзейді» деген тәмсілін еске салады. Жоғарыдағы сандар заңға бағынбайтын адамды жанашырлық емес, қатал жаза ғана түзейтінін ұқтырып тұр.
Жалпы, пробациялық бақылауда тұратындар сақтауы тиіс арнайы талаптар бар. Cот үкіміне сайжаза өтеушіге қылмыстық атқару инспекциясының пробация қызметіне хабарламай тұрғылықты жерін өзгертуге, рұқсатсыз тұрғылықты жерінен кетуіне, белгілі бір көңіл көтеретін орындарға баруына, кешкі сағат 22:00 мен 06:00 аралығында үйінен шығуына тыйым салынған.
Бостандықты бағаламаған сотталушылар өзінің ғана өмірін бүлдірмейді, сонымен бірге жақындарының берекесін алады, айналасына қауіп төндіреді, бұдан бөлек олардың жауапсыз әрекетінен пробация қызметкерлері де аз зардап шекпейді. Себебі, қайта қылмыс жасаған сотталушы үшін пробация қызметкерлері жауаптылыққа тартылады.
Шынына келгенде пробацияның есепте тұрған әрбір сотталушыны күнделікті бақылауға, қадағалап отыруға мүмкіндігі бола бермейді. Үлкен жүктемемен жұмыс істейтіндіктен, қызметкерлердің сотталушыларды ұдайы назарда ұстауға мүмкіндігі жоқ. Міне, соны білетін сотталушылар шеңберден шығып кетеді. Кейін жазасы қатаңдатылып, бас бостандығынан айырылғанда ғана қателігін түсініп, кешірім беруді сұрап, бармағын тістеп жатады. Әсіресе, түзеу мекемесінде жас өмірін өткізетін жастарды ойлағанда жаның жабырқайды. Бірақ, амал бар ма? Уақыт кері айналмайды.
Пробациялық бақылауда тұрғандар қайта қылмысқа бармас үшін қандай жұмыстар жүргізген тиімді?
Біріншіден, «Көп қорқытады, терең батырады» деген тамаша тағылымды сөз бар қазақта. Сол айтпақшы, қоғам мықты болса, шектен шығатындар адымын аңдап басады. Дұрысы, қылмыстың қайталануы ең алдымен біздің айналамыздағы кемшілікке немқұрайды қарауымыздан орын алады. Өзіміз білетіндей үндемеу – үлкен қылмыстарға жол ашады. Сондықтан әрқайсымыз еліміздің тыныштығы, отбасымыз бен жақындарымыздың амандығы үшін қылмыстың алдын алу, құқық бұзушылыққа тосқауыл қою мәселесінен шет қалмауымыз керек. Ортаның қауіпсіз болғаны бәріміз үшін маңызды. Бақылауда тұрған сотталушыларды тек пробацияның мойнына артып қоймай, жергілікті атқарушы орган мен учаскелік инспекторлар да жазасын өтеушілермен жұмысты басты орынға қойғандары жөн.
Екіншіден, заман алға жылжуда, соған сәйкес пробация қызметі де жаңғыруы, қоғамға бейімделуі керек. Бұл қызметтің жұмысы есепте тұрған азаматты анда-санда тексеріп тұрумен, онысын сурет, видеоларға түсіріп, басшыларға есеп берумен шектелмегені жөн. Пробация – бақылауда тұрғандарға қамқорлық танытып қоймай, қатал тәртіпті ұғындыруға қауқарлы құрылым болуы тиіс.
Айталық, мемлекет қылмыс жасаушының жазасын жеңілдету мақсатында бас бостандығынан айыру немесе басқа да ауыр жаза қолданудың орнына сотталушыны мәжбүрлі қоғамдық жұмыстарға тартты делік. Бұл жұмыстардың орындалуын қадағалау пробацияның құзырында. Солай болғанымен, жазасын өтеушілердің жұмысқа шықпайтын, қоғамдық жұмысты «беделімді түсіреді» деп орындамайтын кезі көп. Қоғамдық жұмыстан бас тарту арқылы олар сотқа құрмет танытпай, пробацияның міндетін елемей отыр. Мұндай жағдай дағдыға айналмасын десек, пробацияның беделін көтеріп, оның пәменіне құлақ аспағандарға жазаны қатайту керек.
Үшіншіден, пробация қызметкерлері сотталушының жақындарымен тіл табысып, тығыз байланыс орната білгені орынды. Себебі, сотталушылардың қайта қылмыс жасауына көп жағдайда жақындарының да әсері болады. Туыстарынан қолдау таппаған, тұрмыстық, әлеуметтік қиындық қысқан азаматтардың екі қолға бір күрек таппағанда, «ескі» әдетке баратыны қалыпты жағдай. Сондықтан, пробация қызметкерлері сотталушының туыстарын сабырлы болуға шақырып, жақындарының түзеліп, өмірге бейімделуіне қолдау көрсету керектігін ұғындырғаны маңызды.
Яғни, қайта қылмыс жасауға жол бермеудің басты формуласы:
- Сотталушының ішкі сеніміне;
2.Туыстарының мықты қолдауына;
- Пробацияның жүйелі бақылауына тәуелді.
Осы тұста тағы бір мәселеге көңіл бөлген артық болмайды. Бізде пробациялық бақылауда тұрғандарды жұмыспен қамту жағы ақсап тұр. Бұл бағытта атқарылды делінген істердің көбі әшейін көзалдау. Өмірлік тәжірибе көрсеткендей, қайта қылмыс жасауға көбінесе жұмыссыздық пен қаржының жетіспеушігі түрткі болып жатады.
Мұны шешу үшін не істеу керек?
Ең алдымен пробациялық қызметтегілер жұмыс берушілермен келісімге отырып, бос орындар жәрмеңкесіне ұдайы қатысып, бақылаудағы сотталғандардың жұмысқа тұруына жағдайжасағаны жөн. Жұмыс берушілер жазасын өтеушілерді, сотталушыларды жұмысқа тартқысы келмейді. Бұл түсінікті де. Ал пробациялық қызмет кепілдік берсе, көп жұмыс берушілердің ойы өзгерер еді.
Бұл жерде пробация мамандары жұмыс берушілерге мемлекет тарапынан берілетін жеңілдіктер жайында да толыққанды мағлұмат бергені абзал. Айталық кәсіпкерлер сотталушыларды жұмысқа қабылдаған жағдайда жалақының 35 пайыздан 70 пайызға дейінгі мөлшерін мемлекет қаржысы есебінен субсидиялау қарастырылған. Яғни, жұмысшылар айлығының 35-70 пайызын мемлекет төлейді. Бұл кәсіпкерлерге үлкен жеңілдік. Сондықтан олар жаза өтеушілерді жұмыспен қамтуға мүдделі. Тек осы жағын түсіндіру, насихаттау жағы әлі жолға қойылмай келеді.
Сонымен бірге, жергілікті атқарушы органдар пробация есебінде тұрғандарды ғана емес, жазасын өтеп келгендерді де арнайы мамандыққа бейімдеуге, кәсіп үйренуіне, өмірден өз орнын табуына көмектескені жөн. Бұл жерде де мәселеге жанашырлықпен үңіліп, нарықты зерттеп барып әрекет жасаған абзал.
Аталмыш мәселеде шешімін таппаған сұрақ көп. Мысалы бұған дейін «Мансап орталықтары» жұмыссыздарға жұмыс беріп, көмектесудің орнына түрлі қулық жасап келгені белгілі. Орталықтар жұмыс жасап жатқандарын дәлелдеу үшін сотталғандардың өз қалтасынан зейнетақы төлемдерін төлетіп, жалған деректер көрсеткен. Бұдан «Мансап орталықтарының» ұтуы мүмкін, ұтылған әрине – жазасын өтеушілер.
Қалай болғанда да, сотталғандарды уақытша жұмысқа орналастырумен мәселе шешілмейді. Соған орай біз сотталушыларды жұмысқа орналастырып, жаңа кәсіп меңгеруіне қатысты тетіктерді әлі де пысықтай түскен жөн дер едік. Өйткені, жұмыссыздықты жойғымыз келсе, нарықтағы сұранысы жоғары мамандықтар тізбесін нақты анықтауымыз керек.
Мәселен, қазір ұялы телефон жөндейтін, көлік жасайтын, аяқ кім жөндейтін, үйді әрлейтін мамандарды табу қиын. Бұдан бөлек, тұрмыстық техниканың тілін білетін, газ, су, электр құрылғыларын жөндейтін мамандар да жеткіліксіз. Сәйкесінше бұл кәсіп иелеріне төленетін ақы да қымбат. Жүрегі қалаған кәсіпті меңгеріп, одан жақсы табыс тапқан азаматтардың қайта қылмыс жасамасы анық. Міне, бізге осы жағына мән беру қажет.
Сондай-ақ қоғамда кез келген кемшілікті мемлекет пен билікке тірейтін, өз қатесіне өзгені кінәлайтын қисық көзқарас орнықты. Жазасын өтеушілердің қылмысқа қайта баруын да мемлекеттік қолдаумен байланыстыратындар жоқ емес. Өкінішке орай, мұндай пікір иелері сотталушыларды қалыпты өмірге оралту үшін ауқымды жұмыстар атқарылып жатқанын біле бермейді.
Мәселен, мемлекет сотталушылардың кәсіпкерлік жұмысын қолдау мақсатында қайтарымсыз 400 АЕК көлемінде ақшалай грант береді. Біздің өңірімізде осы мүмкіндікті ұтымды пайдаланған екі жазасын өтеуші 3 млн теңгеден грант иеленіп, бірі құс өсірсе, екіншісі көлік майын ауыстыратын орталық ашып, кәсібін дөңгелетіп отыр. Неге осындай сынақтан сынып түспей, алға ұмтылатын азаматтардан үлгі алмасқа, олардың істерін насихаттамасқа?! Сүрініп барып тұрып кетудің өзі табандылық емес пе?!
Сондай-ақ мамандығы мен мүмкіндігі жоғары жандарға техниканы лизингке алуға да жағдай жасалған. Техника құнының тең жартысын мемлекет субсидия ретінде өз есебінен төлейді. Сонда жазасын өтеушілер техниканы жарты бағасына алады. Түсінген адамға бұл да үлкен көмек. Бұл жерде тек әрекет керек!
Одан бөлек білім мекемелерімен ортақ меморандум шеңберінде кәсіптік оқыту қарастырылған. Онда жазасын өтеушілерге стипендия, оқу шығындары, іссапар шығындары толықтай мемлекет есебінен төленеді. Мұндай қолдау жұмыс берушінің қол астында оқитындарға да жасалады. Яғни, жазасын өтеушілердің жұмыс істей жүріп кәсіби білім алу мүмкіндігі бар.Осы мүмкіндікті де тиімді пайдалануға болады.
Бұған қосымша, үй жануарларын асыраймын дейтіндерге мемлекет есебінен жеңілдетілген 2,5 пайызбен несие беру, жаңа бизнес идеяларды іске асыруға 5 млн теңгеге қайтарымсыз гранттар беру де қарастырылған. Сол сияқты, пробация есебінде тұрған, бас бостандығынан айыру мекемелерінен босатылған азаматтарға біржолғы өтемақы, созылмалы аурулары, мүгедектерге берілетін ай сайынғы, тоқсан сайынғы жәрдемақылар да қарастырылған.
Прокуратура осы мүмкіндіктерді алуда қандай да бір кедергі болса, мемлекеттік немесе несие беру мекемелерінің лауазымды тұлғалары тарапынан қысым жасалса жазасын өтеушілерге құқықтық қолдау көрсетуге, көмек беруге әрдайым дайын. Бұл жерде ақпараттық, насихат жұмыстарын жүйелі қолға алуға көңіл бөлінбек.
Сөз соңында айтарым: Пробацияның бақылауында тұрғандар бізге бөтен емес! «Әр қазақ менің жалғызым» деп ақын Садыр Адай жырлағандай, Қазақстанды мекендеген әр адам біздің бауырымыз, отандасымыз. Ендеше, бір қателігі үшін өмірбаянына қара дақ түскен отандастарымызды шетке қағуға, саптан шығаруға асықпайық! Жазасын өтеушілерді қолдауға бағытталған шаралардың сапалы, жедел, нақты жүзеге асуына атсалысайық!
М.Тілеубердиев,
Түркістан облысының прокуроры
